भीसी अगमसिंह राई, राजनीतिज्ञद्वय बलबहादुर राई र गोपाल राई
–गणेश वाम्बुले राई
नेपालको राजनीतिक इतिहासमा भेटिने पात्रमध्ये बलबहादुर राई र गोपाल राई अब्बल नाम हुन् । बलबहादुर राईले नेपालमा राणाशासनको अन्त्यदेखि गणतन्त्र बहालीसम्मको योगदान गरे भने गोपालले तीस वर्षे पंचायती शासन व्यवस्थाको अन्त्यका निम्ति गाउँघरको कुनाकन्दरका युवाहरूमाझ झिल्को बनेर भूमिका निर्वाह गर्दै गणतन्त्र भित्र्याइन्जेलसम्म नेतृत्व गरे । त्यसैगरी दोस्रो विश्वयुद्धमा ब्रिटिस गोर्खा फौजबाट लडेका अगनसिंह राई (गाउँघरमा अगमसिंह राई भनिन्थ्यो)ले सर्वोच्च पदक भिक्टोरिया क्रस (भीसी) हासिल गरे । यी तीनैजना व्यक्तित्व किरात राई जातिभित्र बायुङ कुल (जसलाई बाहिङ वा रुम्दाली पनि भनेर चिनिन्छ)मा जन्मिएका नक्षत्र हुन् । तिनै व्यक्तित्वबारे संक्षेपमा चर्चा गर्न लागिएको छ ।
१९ पटक कार्यबाहक प्रधानमन्त्री बलबहादुर राई
बलबहादुर राई नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र निष्ठावान राजनीतिज्ञका रूपमा परिचित व्यक्तित्व हुन् । मेलम्चीको पानी र काठमाडौं उपत्यकाको जनजीवनसित भरखरै जोडिएको छ । सिन्धुपाल्चोक मेलम्चीको पानी २०७७ फागुन २२ गते काठमाडौंको सुन्दरीजलमा मिसिन आइपुगेको छ । त्यतिखेर सायदै सम्झिए होलान्, बलबहादुर राईलाई । बलबहादुर राई आवास तथा भौतिक योजनामन्त्री छँदा खुबै चर्चाको विषय थियो– मेलम्ची खानेपानी आयोजना । उतिखेरका मन्त्री राईले संसदमा लिखित भाषण प्रस्तुत गर्दा ‘मेलम्ची खानेपानी’ भन्नुपर्नेमा ‘मेलम्ची रवानेपानी’ भनेर उच्चारण गर्दा हाँसोको विषय बनेको थियो ।
बलबहादुरको जन्म १९७७ फागुन ६ गते ओखलढुंगाको मोली–३ मा भएको थियो । बलबहादुर राई बायुङ÷बाहिङ राई परिवारमा नवलसिंह राई र भविमाया राईको साइँला छोराका रूपमा जन्मिएका थिए । उनी बायुङको तोलोचा पाछाका थिए । बायुङ÷बाहिङ भाषा र उनको मावलीको वाम्बुले भाषामा पित्रिबुझाउन सक्थे । यसो त नेता बलबहादुर राई छिमेकमा बोलिने मगर, तामाङलगायत भाषामा फरर भाषण गर्थे भने संस्कृत र खस–नेपाली भाषाको पनि ज्ञान राख्थे ।
२००४ सालदेखि जारी राणाशासनविरुद्धको भूमिगत आन्दोलनमा उनी संलग्न थिए । बलबहादुरले प्रजातन्त्रको निम्ति जेल, नेल मात्र भोगेनन्, सर्वस्वसहित भारततर्फ निर्वासनको जीवन पनि व्यतीत गरे । २०१५ सालको आमनिर्वाचनमा नेपाली कांग्रेस पार्टीका उनी प्रतिनिधि सभा सदस्यमा निर्वाचित भए ।
बलबहादुर राणाशासन, निर्दलीय पञ्चायत, राजतन्त्रदेखि गणतन्त्रसम्मका हरेक राजनीतिक घटनामा नेतृत्वकर्ता थिए । उनी ०४८ सालपछि दुई पटक निर्वाचित सांसद र एक पटक राष्ट्रिय सभाका सदस्य बने । तीन पटक मन्त्री तथा मन्त्रिमण्डलको ज्येष्ठताका आधारमा १९ पटक कार्यबाहक प्रधानमन्त्री भए । वरिष्ठ पत्रकार तथा कांग्रेसका नेता होमनाथ दाहाल निष्ठावान राजनीतिज्ञका रूपमा बलबहादुर राईलाई चर्चा गर्नुहुन्छ । दाहालकै शब्दमा साधारण शिक्षा हासिल गरेका राईले प्रजातन्त्रको मूल्य र मान्यतासँग कहिल्यै सम्झौता गर्नु भएन। मूलतः ०७ सालको क्रान्ति पूर्वी पहाडबाट सुरु भएको थियो र भोजपुर ओखलढुंगाका पढे लेखेका धेरै राईहरूले त्यसको नेतृत्व गरेका थिए । नेपाली कांग्रेस पार्टीको आह्वानमा क्रान्ति भएको थियो । तिनैमध्ये बलबहादुर राई एक हुनुहुन्थ्यो जो, प्रजातन्त्र माथि राजाबाट प्रहार हुँदा सधै अग्रपंक्तिमा रहेर संघर्ष गर्नु भयो । ०६२–६३ को जन आन्दोलनमा ८५ वर्षको उमेरमा पनि उहाँको सक्रियताले सम्पूर्ण स्वतन्त्रता प्रेमी युवाहरूमा ऊर्जा थपेको थियो उहाँको धरपकड राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय संचार माध्यममा विशेष चर्चाको विषय भएको थियो ।
२०६२ सालमा राजा ज्ञानेन्द्र शाहको पतनपछि पुनःस्थापित संसदमा उनले ज्येष्ठ सदस्यको हैसियतले सभामुखको जिम्मेवारी निर्वाह गरेका थिए । २०६७ असार २० गते नेता बलबहादुरको निधन भयो । उनको सम्मानमा सरकारले २०७३ सालमा दस रुपैयाँ मूल्यको हुलाक टिकट ‘बलबहादुर राई, राजनीतिज्ञ (विसं १९७७–२०६७)’ प्रकाशन गरेको छ । यिनै नेताको सम्झनामा ‘बलबहादुर राई स्मृति प्रतिष्ठान, २०६७’ संस्था गठन भई विद्यमान रहेको छ । उक्त प्रतिष्ठानले २०६८ सालमा ‘बलबहादुर राई स्मृति ग्रन्थ’ प्रकाशित गरेको पाइन्छ । साथै, प्रतिष्ठानले वार्षिक मुखपत्र ‘साम्थी’ (निष्ठा) नामक पत्रिका २०६८ र २०७० गरी दुई अंक प्रकाशित गरेको छ ।
बलबहादुर राईले ‘बाहिङ राईमध्ये तोलोचा थरको जन्मँदाको कर्मकाण्ड’, ‘बाहिङ राईहरूको विवाहकर्म’, ‘बाहिङ राईमध्ये तोलोचा थरेको मृत्युसंस्कार मुन्धुम’ लेखेका थिए भने उक्त लेख ‘लिब्जु–भुम्जु’ त्रैमासिक पत्रिकामा छापिएको पाइन्छ । ‘खारिएको घिउ मिठो हुन्छ, एक पटकको असफलताले जीवन कहिल्यै असफल हुँदैन’ भन्ने सद्विचार राख्ने राजनीतिज्ञ बलबहादुर राई इतिहास, हिन्दु धर्मशास्त्र, मुन्धुमका समेत जानकार थिए ।
राज्यमन्त्री गोपाल राई
गोपाल राईको जन्म ओखलढुंगा जिल्ला मानेभन्ज्याङ गाउँपालिका–१ (साबिक मोली गाविस वडा नं.३) मोली गाउँमा बायुङ/बाहिङ राई परिवारमा भएको थियो । उनी राजनीतिज्ञ बलबहादुर राईका माइला दाजु कुलबहादुर राईका जेठा छोरा थिए । पारिवारिक पृष्ठभूमि राजनीति तथा शिक्षाप्रति सचेत परिवारमा जन्मे हुर्केका गोपाल राई सुकुटे ज्यान अनि तार्किक र प्रभावशाली बोलीका धनी थिए । २०२६ सालमा त्रिचन्द्र कलेजमा पढ्दै गर्दा नेपाल विद्यार्थी संघमा आवद्ध भई प्रतिबन्धित अवस्थामा आन्दोलनमा संलग्न भएका थिए । न्युरोडबाट निस्किएको जुलुसको नेतृत्व गर्दैगर्दा प्रहरीले गिरफ्तार गरी डेढ महिना त्रिपुरेश्वरस्थित बन्दीगृहमा जेल हालिएका थिए ।
त्यसपछि गोपाल राई नेपाली कांग्रेस पार्टी संवद्ध तरुण दलका एक कुशल संगठक नेताका रूपमा चिनिए, सहरदेखि गाउँघरसम्म । पंचायतकालमा यिनै ज्यानधारी नेताले पूर्व ओखलढुंगा, खोटाङ, सोलुखुम्बु, उदयपुर, रामेछापलगायत जिल्लाका युवाहरूको मनमा राजनीतिक चेतना र क्रान्तिको आगो सल्काएका थिए । त्यसको कडी ओखलढुंगा र सोलुको सीमानामा २०३१ सालमा घटेको ‘टिम्बुरबोटे काण्ड’ एक थियो । फलतः भनेर पंचायतकालमा ओखलढुंगा जिल्लालाई ‘५६ सहिद भूमि’ भनेर चिनाए ।
टिम्बुरबोटे काण्डपछि गोपाल राई ८ वर्ष भारतमा निर्वासित जीवन बिताएका थिए । २०३६ सालमा जनमत संग्रह घोषणा भएपछि २०३७ साल जेठमा जेल र निर्वासनमा रहेका राजनीतिज्ञले आम माफी पाएका थिए । राजनीतिक संगठन विस्तार, पटक पटक जेल, नेल, सर्वस्वहरण, निर्वासित जीवन बिताएका गोपाल राई एक अब्बल नेतृत्वकर्ता सावित थिए । २०४६ सालको शान्तिपूर्ण आन्दोलनमा गोपाल राई उदयपुरको गाईघाट जेलमा राखिएका थिए । सोही आन्दोलनले २०४६ चैत २६ गते राजाबाट बहुदलीय प्रजातन्त्र घोषणापछि जेलमुक्त भएका थिए ।
बहुदलीय प्रजातन्त्र घोषणापछि गोपाल राईले ओखलढुंगा र उदयपुर जिल्लालाई आफ्नो राजनीतिक थलो बनाउन चाहेका थिए । तर, पार्टीले उनलाई २०४८ सालको चुनावमा खोटाङ जिल्ला क्षेत्र नं.२ बाट प्रतिनिधि सभाको उम्मेदवार बनायो । उनी झिनो अन्तरले पराजित भए । २०५१ सालको मध्यावधि निर्वाचनमा उनलाई पार्टीले टिकट दिएन । उनी ओखलढुंगाको दुवै क्षेत्रबाट स्वतन्त्र उम्मेदवारी दिए, तर विजय पाउन सकेनन् । २०५६ सालको चुनावमा ओखलढुंगा क्षेत्र नं.२ बाट पार्टीले उम्मेदवारी दिएपछि जितेर सांसद बने । सांसद भएलगत्तै सोही वर्ष चैतमा भूमि सुधार तथा व्यवस्था राज्यमन्त्री बने । २०५७ माघमा भएको मन्त्रीमण्डल पुनःगठनमा उनी अर्थ राज्यमन्त्री बनेका थिए ।
राजा ज्ञानेन्द्रले २०५९ असोजमा शेरबहादुर देउवा नेतृत्वका सरकारलाई निलम्बन गरी सत्ता हात लिएपछि दोस्रो जनआन्दोलनको लहर चल्यो । जनआन्दोलनमा गोपाल राईहरूको सक्रिय नेतृत्व रह्यो । अन्ततः २०६२/६३ को १९ दिने जनआन्दोलनको बलले राजा ज्ञानेन्द्र परास्त भए । देश नेपाल संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र घोषणा भयो । त्यसपछि कांग्रेसका सभापति गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमा २०६३ जेठ ११ गते मन्त्रिपरिषद गठन भयो । सो मन्त्रिपरिषदमा गोपाल राईले वन तथा भू–संरक्षण राज्यमन्त्रीको जिम्मेवारी पाए । विश्व वन्यजन्तु कोषले ताप्लेजुङ जिल्लाको घुन्सा क्षेत्रमा संचालन गरेका प्रकृति संरक्षण कार्यक्रम कन्चनजंगा संरक्षण क्षेत्र व्यवस्थापन परिषद सरोकारवालाई हस्तान्तरण कार्यक्रम राखेको थियो । सो कार्यक्रममा सहभागी भई फर्किने क्रममा राज्यमन्त्री राई र श्रीमती मीना राईलगायत स्वदेश तथा विदेशका २४ जना विशिष्टविज्ञहरू २०६३ असोज ७ गते हेलिकोप्टर दुर्घटना भई निधन भयो ।
साधारण जीवन र आफ्नो कर्ममा विश्वास गर्ने गोपाल राई धन सम्पत्ति जम्मा गरेर नराख्ने, अरुको दुःखमा आफूले मागेर भएपनि सहयोग गर्ने नेता थिए । त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट स्नातक शिक्षा हासिल गरेको राई विशेष गरी क्रान्तिका पुस्तक पढ्न मनपराउँथे । यिनै नेताको सम्झनामा ‘गोपाल–मीना राई स्मृति प्रतिष्ठान, नेपाल’ नामक संस्था विद्यमान रहेको छ । प्रतिष्ठानले ‘गोपाल–मीना राई स्मृति ग्रन्थ’ भाग–१, २०६४ असोजमा प्रकाशित गरेको पाइन्छ ।
भीसी अगनसिंह राई
पहिलो विश्वयुद्धमा नेपालका गोर्खाली सैनिकहरूले देखाएको वीरताको विश्वभर प्रसंशा अटल बन्यो । तत्कालीन गोर्खा अफिसर सर राल्प टर्नरले गोर्खाहरूको प्रसंशा गर्दै भनेका थिए, ‘वीरहरूका पनि वीर, उदारहरूका पनि उदार, तपाईंहरू भन्दा विश्वसनीय मित्रहरू भएको कुनै देश देखेको छैन ।’ पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्ध र त्यसपछि बेलायतले लडेका हङकङ, मलेसिया, साइप्रस, बोर्नेओ, फोकल्यान्ड, कोसोबो हुँदै इराक तथा अफगानिस्तानमा समेत गोर्खाहरू लडेका छन् । दुई सय वर्षभन्दा बढी गोर्खा भर्तीको इतिहासमा १३ जना गोर्खा सैनिकहरूले ‘भिक्टोरिया क्रस’ (भीसी) पदक पाएका छन् ।
त्यसमा अगनसिंह राई एक हुन्, जसले सिंगो किरात राई जातिमै एक्लो बहादुर ताराका रूपमा रहेका छन् । अगनसिंह राई वि.सं.१९७७ वैशाखमा ओखलढुंगाको आपस्वारा गाउँमा रुम्दाली राईकुलमा जन्मिएका थिए । बुवा कीर्तिमान राई र आमा आशारिखा राईको सुपुत्र उनी रुम्दालीको खारायुल्चा पाछाका थिए ।
उनी सन् १९४१ मा ब्रिटिस–इन्डिया सैनिकमा भर्ती भए । १९४४ जुन २६ मा बर्माको बिसेनपुरमा शत्रुको गोलाबारीमाझ लडाइँको नेतृत्व अगनसिंहले गरेका थिए । शत्रुको मोर्चामा आक्रमण गरी पराजित गर्ने अदम्य साहस प्रदर्शन गरेवापत उनी सर्वोच्च पदक भीसीबाट सम्मानित भएका थिए । उतिखेर क्याप्टेन दर्जासहित भीसी वीरता पाएका राईले ‘नेपालको तीन (श्री ३) सरकारको तर्फबाट पनि ‘हामी बडो खसुशी छौं’ भन्ने पत्र प्राप्त गरेका बताएका छन् । २०५७ जेठ १४ मा उनको निधन भयो । बहादुरीको सम्मानमा बेलायत सरकारले अगनसिंहको मुहारअंकित हुलाक टिकट प्रकाशन गरेको छ ।
भीसी राईको २ छोरा र ३ छोरी छन् । जेठा छोरी रेवतीप्रसाद राई भारतीय सेनाका अवकाशप्राप्त कर्णेल रहेका हुन् । खोजकर्ता जुद्धबहादुर राईका अनुसार कर्णेल राई परिवार भारतको बागडुग्रामा बसोबास गर्छन् । कान्छो छोरा विक्रम राई ब्रिटिस गोर्खा सैनिकबाट अवकाश लिई बेलायतमा बसोबास गर्दै आएका छन् ।
भीसी राईको स्मृतिमा ठोस कामहरू केही गरिएको छैन । ब्रिटिस गोरखा सैनिक संघ (गेसो)ले आफ्नो प्रकाशन ‘गोर्खा सैनिक आवाज’ मासिक (वर्ष ८, अंक १२, चैत २०५६, मार्च–अप्रिल, २०००)मा आवरण तस्बिर र भीसी राईको बारेमा लेख प्रकाशित गरेको पाइन्छ । किरात राई यायोक्खाले भीसी राईको तस्बिर अंकित भित्तेपात्रो प्रकाशित गरेको छ । भीसीको तस्बिर अंकित यी दुवै प्रकाशनका निम्ति यायोक्खा केन्द्रीय कार्यसमितिका तत्कालीन कोषाध्यक्ष पुरन्जन राईले गरेका थिए । किरात राई यायोक्खा जिल्ला कार्यसमिति ओखलढुंगाले भवन निर्माण गरी ‘भीसी अगनसिंह राई स्मृति कक्ष’ निर्माण प्रक्रिया अघि बढाएको निवर्तमान अध्यक्ष दीपेन्द्र रुम्दाली राईले जनाएको छ । वीर गोर्खालीको शान भीसी अगनसिंह राईको स्मृतिमा सरकार र सम्बन्धित समुदायले चासो दिन सकेको पाइन्न ।
यी ३ व्यक्तित्वको भाषिक समुदायको चासो कता ?
२०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तन र नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ जारी भएपछि संघसंस्था खोल्ने, जाति, भाषा, संस्कार, संस्कृति संरक्षण तथा मातृभाषामा पत्रपत्रिका प्रकाशन गर्ने लगायतका स्वतन्त्रता मिल्यो । नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ र नेपालको संविधान (२०७२)ले त्यो स्वतन्त्रतालाई अझ प्रवद्र्धन गरेको अवस्था विद्यमान छ ।
यस आलेखमा उल्लेखित तीनै जना व्यक्तित्व किरात राई जातिको प्रतिनिधित्व गर्ने पात्र हुन् । समुदायमा आफूलाई बायुङ राई, रुम्दाली राई भन्दछन् । लिखतमा कतै बाहिङ, बायुङ, रुम्दाली, नेचाली, बनुङ, बाइङ, बायङ, रेके भन्ने गरिएको पाइन्छ । कुनै पनि जातिको समग्र पहिचान भनेको मौलिक आदिम भूमि, मातृभाषा, साहित्य, संस्कृति प्रमुख हुन् । बायुङ भाषा, मुन्धुम संस्कृति, संस्कार परम्पराको संरक्षण, संवद्र्धन तथा प्रवद्र्धन गर्ने उद्देश्यले सामाजिक संस्था जन्माइएका छन् ।
बाहिङ किरात मुलुखिम नामक संस्था (सन् २००४, जुलाई ११ मा) काठमाडौं जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा दर्ता प्राप्त छ । यो संस्थाले ‘बाहिङ राई जाति’को सट्टा किरात ‘बाहिङ जाति’ भनेर अघि बढेको देखिन्छ । मुलथलोमा रहेका बाहिङले आफूलाई बायुङ राई भनेर चिनाउने गरेका छन् । सायद त्यसैले हुनसक्छ २०७७ सालमा आएर किरात बायुङ राई सुम्निखिम नामको अर्को संस्था गठन भएको छ । एउटै उद्देश्य, एउटै लक्ष्यका दुई संस्था आपसमा ‘राई’ शब्दलाई लिएर समाज विभाजित गरेर अघि बढेको देखिएको स्थिति छ । इतिहासको संरक्षण गर्ने हो भने यसरी निश्चिन व्यक्तिको स्वार्थ अनुकुल बनाएर समाज विच्छेद तुल्याउनु मनासिव होइन । यदि पुर्खाको विरासतलाई निरन्तता दिने हो भने माथिका तीन व्यक्तित्वहरूको इतिहास बच्ने छ । यसैगरी विश्वको सर्वोच्च शिखर चोमोलुङ्मा आरोहण गर्ने पहिलो किरात राई इन्द्रबहादुर राई पनि ओखलढुंगाकै बाहिङ राई हुन् । उनी बाहिङ जाति भएर चोमोलुङ शिखरको सफल आरोहण गरेको रेकर्ड पाइन्न ।
राईको इतिहास मेट्ने नै हो भने ‘१९ पटक कार्यवाहक प्रधानमन्त्री बलबहादुर बाहिङ’, ‘पूर्वराज्यमन्त्री गोपाल बाहिङ’, ‘भीसी अगनसिंह बाहिङ’, ‘सर्वोच्च शिखर चोमोलुङ्मा आरोही इन्द्रबहादुर बाहिङ’ भनेर कुन रेकर्डमा खोज्ने ? सवाल गम्भीर छ । यसतर्फ बाहिङ किरात मुलुखिम र किरात बायुङ राई सुम्निखिमका जिम्मेवार पदाधिकारी सदस्यहरूले समाज र पुर्खालाई साक्षी राखेर एकीकृत ढंगले अघि बढ्न जरुरी छ ।
बाहिङ होस् या बायुङ भाषा, तुम्लो (मुन्दुम) संस्कृतिको संरक्षण गर्ने त्यही एउटै समाजले हो । इतिहासप्रति गौरवगान गर्ने त्यही समाजले हो, जसलाई समुन्नत तुल्याउनु वर्तमान पुस्ताको हातमा छ । छिमेकी वाम्बुले राईले भन्ने यत्ति हो कि तपाईहरू व्यक्तिगत निर्णयभन्दा माथि उठेर इतिहासको विरासतलाई स्वामित्व लिनबाट आफैंले आफैंलाई बन्चित नगराउनु होस् । इतिहास पढेर जानिन्छ, फर्काएर आफू अनुकुल बनाउन सकिन्न । एक पटक निर्माण भएको इतिहास नष्ट हुनबाट जोगाउन सकिन्छ तर सच्याउन सकिंदैन । इतिहासमा कोरिएको सुनाम, थर वा जातिलाई पुनःस्मरण गर्न सकिन्छ तर बिर्सिन खोज्नु पुर्खा प्रतिको अपमान हो ।
आनिमोखोला । धन्यवाद ।
मानेभन्ज्याङ–६, ओखलढुंगा, प्रदेश–१, नेपाल ।
हाल– ललितपुर महानगरपालिका–१४, नखिपोट, वाग्मती प्रदेश ।
