मुन्दुममा विद्यावारिधि हासिल गर्नु भएका डा. शान्तिदेवी राई भन्नुहुन्छ– ‘मावली बाजेको प्रेरणाले मुन्दुमबारे गहन अध्ययन गरेर पीएचडी गर्न सकेको हुँ’

‘मावली बाजेको प्रेरणाले मुन्दुमबारे गहन अध्ययन गरेर पीएचडी गर्न सकेको हुँ’
डा. शान्तिदेवी राई

(शान्तिदेवी राईको जन्म विसं. २०२७ असोज ६ गते खोटाङको रतन्छा गाउँमा भएको हो । आमा लीला राई र बुवा बयानसिं चाम्लिङ राईको जेठी छोरी हुनुहुन्छ । उहाँले प्रसिद्ध गायक तथा संगीतकार जीतेन राईको जीवनसँगीनी हुनुहुन्छ । दम्पतीको छोरा पुसान किरात राई र छोरी नाइमा किरात राई हुनुहुन्छ । बहुमुखी प्रतिभाका धनी शान्तिदेवी राईको पेशागत रूपमा अधिवक्ता, नृत्य निर्देशक र गायनमा समेत रुचि राख्नु हुन्छ । उहाँ दम्पतीले सांस्कृतिक चलचित्र ‘बिनायो’ निर्माण गर्नु भएको छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालय शिक्षाशास्त्र संकायबाट यही २०८० सालमा ‘किरात राई जातिकोमुन्दम र मुन्दुमी ज्ञानको केन्द्रविन्दु सुप्तुलुङ (तीनचुला) विषयमा विद्यावारिधि उपाधि हासिल गर्नु भएको छ । यही विषयमा २०८० पुस ७ गते उहाँसँग सम्पादक गणेश वाम्बुले राईले गरेको कुराकानी प्रस्तुत गरिएको छ ।)

किरात राई जातिको मुन्दुम र मुन्दुमी ज्ञानको केन्द्रविन्दु सुप्तुलुङ (तीनचुला) विषयमा विद्यावारिधि हासिल गरी त्रिभुवन विश्वविद्यालयको ४९औं दीक्षान्त समारोहमा सहभागी हुनु भयो ? कस्तो अनुभूति गर्दै हुनुहुन्छ ?
म खुसी छु । सबैजना खुसी हुनुहुन्छ होला । मुन्दुम विषयको पहिलो विद्यावारिधि हो । मुन्दुमलाई पनि प्राज्ञिक हिसाबले शिक्षाको यो स्तरसम्म पु¥याउन सफल भएको म ठान्दछु । समुदायको निम्ति एउटा इँटा थम्ने काम गरेको छु भन्ने लाग्छ । धेरैले सोध्छन् मुन्दुम विषयमा पनि विद्यावारिधि हुन्छ भनेर ।

यो विषयमा अरु विश्वविद्यालयबाट कसैले विद्यावारिधि गरेका छन् कि ?
मैले फेला पारेको छैन । सरहरूले भन्नु भएअनुसार कसैले गरेको छैन । यो नै पहिलो हो । उहाँहरूलाई विद्यावारिधि गराउन निक्कै चुनौतीपूर्ण रह्यो । कसरी अगाडि बढाउने भन्ने कुरामा धेरै अन्तरसंवाद ग¥यौं । धेरै धेरै नयाँ आइडिया लगाएर अगाडि बढ्यौं ।

तपाईं शोधपत्रको शीर्षकचाहिं के थियो ?
मेरो शोधग्रन्थ अंग्रेजीमा रहेको छ । यसको शीर्षक ‘किरात राईज् सुप्तुलुङ एज ए प्लेस फर ट्रान्सफरिङ रिलिजिअस् लर्निङ इन्टु एडुकेसनल प्राक्टिस’ रहेको छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयको शिक्षाशास्त्र संकाय डिन कार्यालयअन्तर्गत यो शोध गरिएको हो ।

कति वर्ष लगाएर विद्यावारिधि शोध गर्नुभयो ?
मैले साढे तीन वर्षमा सबै खाका तयार गरेर बुझाएको थिएँ, कोरोना महामारी अगाडि । तर पेन्डामिकले भौतिक रूपमा मात्रै विद्यावारिधि शोधले अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त हुन्छ, जुमबाट हुँदैन भन्नुभयो । त्यसैले झण्डै ६ वर्षमा यो शोधकार्यले पूर्णता पायो ।

तपाईं कानुनको विद्यार्थी, किरात राई जातिको मुन्दुमसंस्कृति विषय कसरी रोज्नु भयो ? केले प्रेरित ग¥यो ?
मुन्दुमलाई शिक्षासँग जोडियो भने सबैले बुझ्न पाउँछ । अन्य समुदायलाई पनि बुझ्ने अवसर मिल्छ । कानुनसँग जोड्दा कानुनमा मात्रै सीमित हुन्छ । शिक्षासँग जोड्दा तल जगबाट अझ भनौं मातृभाषा शिक्षालाई यसले सपोर्ट गर्छ । मुन्दुमलाई शिक्षासँग जोडेर लान सकिन्छ । कथा त धेरै भनिएको छ । तर शिक्षासँग नजोडिदा नन–एकेडेमिक भनिदै आएको अवस्था छ । यसकारणले यसलाई शिक्षामै लगेर यसको सिकाइ कस्तो रहेछ । यसको ज्ञान कसरी पुस्तान्तरण भएको रहेछ । हाम्रो शिक्षा कस्तो खालको रहेछ । अहिलेको औपचारिक शिक्षासँग हाम्रो शिक्षा किन विमति हुन्छ । र मातृभाषी समुदायको विद्यार्थी किन धेरै ड्रप आउट हुन्छन् । सानो कक्षामा धेरै भर्ना हुने तर माथिल्लो लेभलमा धेरैले पढाइ किन छाड्छन् भन्ने कौतुहलता थियो । र त्यसलाई शैक्षिक रूपमा अगाडि बढाउनु पर्छ भन्ने भावनाले शिक्षामा जोडेर शोध गरिएको हो ।
कानुनको कुरा गर्नुभयो । कानुनमा मैले जोडेको पनि छु । तर कानुनले यति धेरै पक्ष समेट्न सक्दैन । कानुन एउटा संकाय हो । थोरैमात्र कभर गर्छ । कानुनको कुरा शिक्षामै जोडिन्छ । त्यसैले शिक्षामा जोडेर गरें । अब अवसर पाएँ भने कानुनमा पनि शोध गर्ने इच्छा छ ।

यो मुन्दुम, मुन्धुम, मुक्तुम, मुदुदुम आदि भन्छौं । खासचाहिं के हो ?
भौगोलिक आधारअनुसार भाषिकाहरू फरक भएको कारणले बुझाइहरूलाई त्यसरी व्याख्या गरिएको मात्रै हो । खासमा मुन्दुम नै हो । ‘मुन’ भनेको ‘उत्पत्ति’ र ‘दुम’ भनेको ‘कुरा’ हुन्छ । कसरी हामी उत्पत्ति भयौं । कसरी हाम्रो दैनिकी अगाडि बढायौं भन्नेबारे भन्दै ल्याइएको कुरा मुन्दुम हो भन्ने छ । जति भाषामा भए पनि त्यसको सारचाहिं एउटै छ ।

किरात राई जातिभित्र २६ भाषी समुदाय छौं । तपाईले शोध अनुसन्धानका क्रममा कतिवटा भाषा समुदायसम्म पुग्नु भयो ?
मैले करिब २२÷२३ भाषा समुदायमा पुगेर अध्ययन गरें । दुई–तीन भाषीको चाहिं मुन्दुम रहेनछ । जस्तो मुगालीको बान्तावासँग मिल्दो रहेछ ।

कति भाषीले मुन्दुम लेखेर प्रकाशन गरेको पाउनु भयो ?
चाम्लिङ, बान्तावा, खालिङ, थुलुङ, कोयु, मेवाहाङ, बायुङ भाषाको मुन्दुम लेखेर प्रकाशनमा आएका छन् । सबैले आफ्नो आफ्नो भाषा, ठाउँ, परिवेशअनुसारको लेखेर प्रकाशन गर्नु भएको पाएँ । मुन्दुमी भाषा फरक भएपनि दर्शन र सार एउटै छ ।

मुन्दुमबारे स्थलगत अध्ययन अनुसन्धानको क्रममा सबैभन्दा टाढा कहाँसम्म पुग्नु भयो ?
काठमाडौंबाट सबैभन्दा टाढा पाँचथर होला । सोलु होला । तर यो भन्दा टाढा गयो भने दार्जिलिङ, सिक्किमसम्म हो । नेपालको कोर बस्ती छ, जहाँ हाम्रो बस्ती छ । चाम्लिङको विशेष गरी खोटाङ हो । तर चाम्लिङको बसोबास पाँचथर, सुनसरी, झापा जहाँ गए पनि छन् । संखुवासभामा कुलुङमात्र होला भनेको चाम्लिङ, लोहोरुङ, याम्फुको बस्ती रहेछ । खोटाङको चाम्लिङ र संखुवासभाको चाम्लिङको भाषा एउटै भएपनि मान्ने तरिकाहरू, विचारहरू भौगोलिक हिसाबले अझ नयाँ नयाँ कुराहरू पाइयो ।

डकुमेन्टेसन कसरी गर्नुभयो ?
एक समूहमा सबै भाषीको धामीहरू खोजें । एक समूहमा मुन्दुमी कार्य गर्ने रिसिमीहरू खोजें । अनि सबै भाषीले प्रयोग गर्नुहुन्छ, त्यो मान्छेलाई खोजें । त्यसरी विभिन्न भाषा समूहलाई अनुसन्धानमा समेटें ।

विद्यावारिधि अध्ययन अनुसन्धानका गर्नका लागि तपाईंले श्रीमान् प्रसिद्ध गायक, संगीतकार तथा रचनाकार हुनुहुन्छ जीतेन राई, उहाँको साथ सहयोग कस्तो रह्यो ?
कतिपय ठाउँमा एक्लै गएँ । तर ९९ प्रतिशत ठाउँमा मेरा श्रीमान जीतेन राईसँग गएँ । उहाँसँग जाँदा सजिलो भयो । किनभने उहाँको कार्यक्रममा सबै मान्छे आउने भए । जस्तै भोजपुरको सालेवा भन्ने ठाउँमा गइयो । त्यहाँ वारिपारि सबैतिरको आउनु भयो । पहिले नै जानकारी गराएर पुगेपछि सजिलो भयो । मुन्दुमको संकलन गर्दैछौं भनेकोले टाढाको मान्छे पनि एक दिनको बाटो गरेर आउनु भयो । हाम्रै कामको निम्ति आउनु भयो । कार्यक्रम सकेको बेलुकाचाहिं हामीले उहाँहरूसँग मुन्दुमी कुराहरू ग¥यौं । यसरी समय र आर्थिक भार पनि कम भयो । त्यसरी उहाँहरूमा भएको ज्ञान स्रोतलाई अध्ययन गर्ने अवसर मिल्यो । दम्पती नै मिलेर गरेका छौं । श्रव्य, दृश्य अभिलेखहरू रहेका छन् ।

थुमथुममा पुगेर संकलन गर्नु भएको सांस्कृतिक अभिलेखलाई कसरी संरक्षण गर्ने सोच्नु भएको छ ?
हामीले स्थलगत रूपमा सुनेको, रेकर्ड गरेको कुरा सबै शब्दमा उतार्न सक्दैनौं । हामीसँग तीन टेराबाइटको श्रव्यदृश्य सामग्रीहरू छन् । यसलाई यत्तिकै राख्यो भने बिग्रिन सक्छ । अहिले घर पुनःनिर्माणको कारण समय मिलेन । त्यसैले अब थोरथोरै गरेर सार्वजनिक गर्दै जाने योजना छ । भ्लगको नाम ‘जीतेन राई’ रहेको छ । यसैमार्फत् क्रमशः सार्वजनिक गर्दै जानेछौं ।

तपाईंको शोधग्रन्थ हामीले किताबका रूपमा पढ्न पाउँछौं ?
मेरो शोधग्रन्थ अंग्रेजीमा रहेको छ । यसलाई सरहरूले किताबको रूपमा निकाल्न भन्नु भएको छ । प्रकाशन गर्दा अंग्रेजी र नेपाली दुवै भाषामा निकाल्नु पर्छ । त्यसो भयो भने सबैले पढ्न सक्नु हुनेछ । अंग्रेजीको करिब तयारी छ । त्यसलाई नेपालीमा बनाउन कोशिस हुनेछ । कस्तो हुन्छ, बुझ्दैछु ।

तपाईं दम्पतीको मात्र कुरा गरिरहेका छौं । घरगृहस्थी भएको मान्छे छोराछोरीचाहिं के गर्दैछन्?
(लामो हाँसो) हाम्रो छोराछोरीको हौसलापूर्ण सहयोग मिलेको छ । हामी यसरी अध्ययन अनुसन्धानमा हिंड्दा पनि उनीहरू आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गरेर बसेका छन् । यो अध्ययनमा लागेपछि डुबिन्दो रहेछ । परिवारमा भन्दा त्यही काममा बढी भिजिदो रहेछ । अहिले छोरा पुसान पढ्नको लागि जापान गएको छ । छोरी नाइमाचाहिं यही काठमाडौं युनिभर्सिटीमा ब्याचलर फाइनल इयरमा पढ्दैछिन् ।

प्राज्ञिक अध्ययन अनुसन्धानमा घरपरिवारमा बुवा–आमा पनि त साथसहयोग रह्यो नि होइन ?
म यहाँसम्म आइपुग्नुको पृष्ठभूमिबारे थोरै भन्न चाहन्छु । यसको प्रेरणाको मुख्य व्यक्ति मेरो मावली कोक्पा जयबहादुर राई हुनुहुन्छ । मुन्दुमलाई कसरी विश्वव्यापी बनाउन सकिन्छ भन्नेबारे उहाँले व्यक्त गर्नु भएको भावनाहरूबाट म प्रेरित भएँ । म मावलीघरमा हुर्केको हो । म पाँच–छ वर्षको उमेरको थिएँ । कोक्पासँग बसेको र उहाँको घरमा धेरै मान्छेहरू मुन्दुम सम्बन्धी सोध्न आउनु हुन्थ्यो । यो मंसिरमा प्रायजसो टाढाटाढाका मान्छेहरू कोही बास बस्दै, कोही बिहान आएर बेलुका फर्किने गर्थे । हाम्रो कोक्पा ज्योतिषी पनि हुनुहुन्थ्यो । उहाँहरूको चिना लेख्ने, बुटी बनाउने जस्ता सबै काम गर्नुहुन्थ्यो । जिम्मावल पनि हुनुहुन्थ्यो । बहीखाता तमसुक टिपहरू लेख्नु पथ्र्यो ।

यस्तो समयमा उहाँले यो मुन्दुमबारे धेरै मान्छेले सोध्नु हुन्थ्यो । कुन किसिमको राई कहाँ छन् । सामे, पाछा, कसको सन्तान सबै बताइदिनु हुन्थ्यो । त्यतिखेर मैले बुझेको थिइनँ । उहाँले त्यतिखेर मैले जानको कुरा मसँग आएर सिक । मेरो त समय सिद्धिन लागिसक्यो । म जस्तै अरु निस्कियो भने अझ राम्रो हुन्छ भनेर प्रेरित गर्नुहुन्थ्यो । मावली बाजेको प्रेरणाले मुन्दुमबारे गहन अध्ययन गरेर पीएचडी गर्न सकेको हुँ ।

उहाँलाई कुन वंश कहा छ भन्ने कुराहरू पनि ख्याल हुन्थ्यो । कोक्पा–कोकु सन्तान छोरीमात्र भएकोले गर्दा नजिकको दाजुभाइले शाखाले त कहाँ थाम्छ र सन्तानले नै थाम्छ भन्ने कुरो गरेको सुन्दा मलाई नराम्रो लाग्थ्यो । बाजे–बोजुले यस्ताकुराहरू सहेर बस्नुको विकल्प थिएन । मलाई लाग्थ्यो हामी शाखाले पनि केही गर्न सक्छौं । ग¥यौं भने कोक्पाको आत्माले शान्ति पाउँछ होला भन्ने बारम्बार सोच आउथ्यो । अथवा उहाँको कुरालाई कसरी विश्वव्यापी गरौं । मलाई कोक्पाले ६,७ वर्षको हुदाँ होला मुलुकी ऐन हातमा राखिदिएर पढ्न लागाउनु हुन्थ्यो तर म के पनि बुझदिनथें । तर मलाई अपुताली भनेको के हो ? जान्न मन थियो किनभने यो कुरा हरेक चाडबाडमा रक्सी खाएको बखत दाजुभाइबाट मेरो कोक्पा–कोकुले सुन्नु पर्दथ्यो । त्यसले उहाँहरूलाई मर्माहित बनाएको मलाई अनुभव हुन्थ्यो तर उहाँहरूले मनभित्रै लुकाउनु हुन्थ्यो । त्यसरी पारिवारिक पृष्ठभूमि सुरु भयो ।

हाम्रो बुवा (बयानसिं चाम्लिङ राई)ले पनि भाषा, संस्कृतिबारे लेखिरहनु भएको छ । आमा (लीला राई)ले नलेखे पनि भन्नु हुन्छ । उहाँले भन्नुभएको उहाँका टिपेर ‘टुवाचुङ’ पत्रिकामा छापेका छौं । यो गर्नु पर्छ है । हामीले जानेका कुराहरू अरुलाई छोड्नु पर्छ है भन्ने भावना र प्रत्यन रहेको छ ।

तपाईंहरू पारिवारिक रूपमा कतिजना छोराछोरी हुनुहुन्छ ?
बुवा र आमाको सन्तानमा म जेठी छोरी हो । माइली बहिनी बाग आयाग्मी राई, जेठा भाइ विजय कुमार राई, कान्छी बहिनी निला राई र कान्छा भाइ स्यान किरात राई छन् । हामी सबैले उच्च शिक्षा हासिल गरेका छौं । बुवा–आमाले अहिलेसम्म साथ दिइरहनु भएको छ ।

तपाईंको प्रारम्भिक शिक्षा कहाँबाट सुरु भयो ?
यो कुरो सम्झिदा एकदमै भुल्न नसकिने, वर्णन गर्न नसकिने त्यो किसिमको आनन्द लाग्छ । खोटाङको रतन्छा वार्ड नं. ७ स्थित कोक्पा जयबहादुर राई र कोकु हुनुहुन्थ्यो । हाम्रो मामा नभएकोले हामी मावला बसेको हो । मावलामा पनि म चाहिं बाजे–बोजुसित बसें । कोक्पा–कोकुले आमा–बाबुको निम्ति अर्को घर बनाइ दिनु भएको थियो । मावली कोकुुहरू दुईजना हुनुहुन्थ्यो, पत्थरशिला र शुक्रशिला । जेठी बोजुपट्टिको हाम्रो आमा एक जनामात्रै छोरी हुनुहुन्छ । शुक्रशिला बोजुतर्फको छेमा भाग्यवती राई अहिले बेलायतमा हुनुहुन्छ । उहाँको श्रीमानको नाम रत्नकुमार राई हो ।

म सानो छँदा मेरो कोक्पा–कोकु नै मेरो आमा–बाबु हुन् जस्तो लाग्थ्यो । सानैमा कोक्पा–कोकुुले मलाई आफ्नो साथमा राख्नु भएको थियो । कोक्पा अलिकति पढेलेखेको, एकपटक दार्जिलिङ गई भर्ती लागेर छुट्टीमा आउनु भएको थियो । छुट्टीमा आउँदा बोजुहरूले घरमा गोरु जोत्ने मान्छे छैन भनेर नपठाउनु भएको रे । उहाँको पल्टनको पट्टा र खुकुरी लुकाइदिनु भएको थियो रे ।

कोक्पाले मलाई घरमै पहिला किताब पढ्न सिकाउनु भयो । बिहानै झिसमिसमै उठेर आँगन बढार्नु पथ्र्यो । त्यही आँगनका धुलोमाथि बाँसको कलमले क ख लेख्न सिकाउनु हुन्थ्यो । खाजा खाएर घाँस काट्न जानु पथ्र्यो ।

तल साल्मे स्कुल थियो । हाम्रो घरबाट करिब १० मिनेट ओरालो झर्नुपथ्र्यो । त्यहाँबाट मेरो प्रारम्भिक शिक्षा सुरु भयो । पढ्नु भन्दा पनि छेमालाई पछ्याउँदै जाँदा शिक्षा प्राप्त गरें । त्यसरी कक्षोन्नति हुँदै गएँ । मैले पास÷फेल भन्ने थाहा नपाइकन कक्षा चढ्दै गएछु । सात कक्षा पुगेछु । मेरो उमेर सोध्दा मैले छिटै पढेको रहेछु भनेर सर भन्नुभयो । कोक्पाले प्रारम्भिक शिक्षा घरमै सिकाउनु भयो । त्यसपछि साल्मे स्कुलमा औपचारिक शिक्षा सुरु भयो । आँगनमा लेखेर सिकें । पाटीमा लेख्न सिकें । गोटामाने कोक्पाले नै सिकाउनु भएको थियो । त्यसरी सबै शिक्षा मावली कोक्पाबाट आरम्भ भयो ।

त्यसपछि साकेला माविमा पढें । नौ कक्षापछि विद्यार्थी संगठन अखिल पाँचौं, छैटौं, सातौंको आन्दोलन भयो । त्यसले गर्दा पढाइ राम्रो भएन । त्यसपछि म काठमाडौं आएँ । डिल्लीबजारको पद्मकन्या विद्याश्रम माविबाट एसएलसी पास गरें । बागबजारको पद्मकन्या क्याम्पसबाट आईए पढें । रत्नराज्य क्याम्पसबाट बिए गरें । त्यसपछि त्रिवि कीर्तिपुरबाट म्याथमेटिक्समा एमएस्सी गरें । शिक्षाशास्त्रमा एमएड् गरें । नेपाल ल क्याम्पसबाट एलएलबी पढें । त्रिवि शिक्षाशास्त्र संकाय केन्द्रीय विभागबाट एमफिल गरें । पीएचडी पनि त्यहींबाट गरें ।

छोरीलाई पढाउनु पर्छ भन्ने सामाजिक चेतना नभएको जमाना छिचोल्नु भयो । आज तपाईं पीएचडी गरिसक्दा छोरीले केका लागि पढ्नु पर्छ भन्नुहुन्छ ?
आफू खुसी रहनको लागि पढ्नु पर्छ । पढियो भने आफूले चाहेको आफ्नो जिन्दगीलाई जिउन सकिन्छ । पढिएन भने जिन्दगी के हो भन्ने बारेमा थाहा हुँदैन । जिउन त जो पनि जिउनु हुन्छ । खुसी पनि हुनुहुन्छ होला । तर जीवनलाई बुझेर जिउन र नबुझी जिउन फरक हुन्छ । बुझेर खुसी हुन र नबुझी खुसी हुन फरक हुन्छ ।

शिक्षा आर्जनसँगै के के पेसामा आवद्ध रहनु भयो र अब के गर्ने सोच्नु भएको छ ?
यसअघि स्कुलमा पढाउने काम धेरै गरियो । पछि कानुनी क्षेत्रमा लागियो । कानुनको अभ्यास पनि गर्दैछु । महिलाहरूको हक अधिकारको लागि शान्त रूपमा फेमिलीलाई सपोर्ट गर्दै कसरी अगाडि बढ्न सकिन्छ भन्नेबारे मलाई त्यो टिप्सहरू दिन मन लाग्छ । त्यसमा मैले केही सोचेको छु । त्यसैमा केही गर्दै जानेछु । अहिले अध्ययनमै व्यस्त छु । जर्नलहरूमा लेख लेख्दैछु । मुन्दुक किताब अस्ति सार्वजनिक ग¥यौं, हामी दम्पती नै सह–लेखक भएर । मुन्दुमलाई प्राज्ञिक रूपमा संसारले चिनोस्, पढ्न पाउन् भन्नेतर्फ लागिपरेका छौं । सुप्तुलुङमा विश्वास गर्ने मुन्दुमीहरूले जहाँ बसेर पनि आफ्नो संस्कृति मान्न सकोस् पितृ मान्न पाओस् भनेर प्राप्त भएका मध्येबाट आवश्यक मुन्दुम रिसियाहरू संस्करणगत निकाल्दै जाने प्रयत्न गर्दैछु । साथै मुन्दुम अध्ययन अनुसन्धान, प्रवचन, छलफलबाट समुदायलाई मुन्दुमी सचेतना गराउने कोशिस छ । मुन्दुमी ज्ञानमा भएका शैक्षिक, आर्थिक, नैतिक, राजनीतिक, चिकित्सा, आध्यात्मिक, कानूनी कुराहरूलाई विश्वव्यापी गर्ने प्रयासमा छु । मुन्दुमी पाठ्यक्रम वा आदिवासी पाठ्यक्रम निर्माणमा पनि मेरो चासोको विषय छ ।

अध्ययन अनुसन्धानकै क्रममा किरात मुन्दुम अध्ययन केन्द्र नेपाल नामक संस्था स्थापना गर्नु भयो । यो कस्तो संस्था हो ?
संयोगले यो सस्थाको स्थापना भयो । मुन्दुमी शैक्षिक बहस, अध्ययन, अध्यापन, अन्वेषण गर्ने गराउने संस्थाको रूपमा विकास गर्दै लैजाने उद्देश्य रहेको छ । मानवशास्त्रका कुरा, संस्कृतिको कुरा त धेरै गरियो तर शैक्षिक हिसाबले भएन । शैक्षिक चेतनाले मात्रै समाजलाई सांस्कृतिक समृद्धि, राजनैतिक समृद्धि, आर्थिक समृद्धिसहितको सभ्य समाज निमार्ण गर्नसक्छ भन्ने उद्देश्य यस संस्थाले बोकेको छ ।

अबको प्राज्ञिक योजना के के छन् ?
मुन्दुम विश्वविद्यालय स्थापना गर्न सके उत्तम हुन्थ्यो । किरात सभ्यता, किराती जाति, धेरै भाषिक समुदायको मुन्दुम अध्ययन, अनुसन्धान, अध्यापनको काम हुनसक्थ्यो । सबैको मुन्दुम लेखेर पढ्न पाए अझ धेरै राम्रो ज्ञानको प्रवद्र्धन हुने थियो । त्यो ज्ञान भनेको पृथ्वीलाई, प्रकृतिलाई पालनपोषण गर्ने, विश्वमा शान्ति ल्याउने, गरिबी कसरी घटाउने भन्ने कुराहरू त्यो ज्ञानमा छ । हाम्रो पुर्खाहरू त्यसैमा बाँचेर आउनु भयो । यो आधुनिक विज्ञानले दिएको सुविधाभन्दा त उहाँहरूको त्यो रैथाने संस्कृतिबाटै गुजारा चलाएर आउनु भयो । खाद्य सुरक्षाको कुराहरू छन् । ती कुराहरूलाई अझ विश्वव्यापी गराइयो भने संसारमा चलिरहेको यो अशान्ति, भोकमरी, महामारी, रोगहरूलाई अलिकति व्यवस्थित गर्न सकिन्थ्यो । घटाउन सकिन्थ्यो कि । बाढी पहिरो, भूकम्पजस्ता प्राकृतिक प्रकोपहरूलाई पनि व्यवस्थापन गर्न सकिन्थ्यो । यसतर्फ काम गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने लागेको छ ।

संस्कृति मन्त्रालयले रैथाने विश्वविद्यालयको अवधारणा अघि सारेको छ । यही विषयमा भन्न चाहनु भएको हो ?
मैले यो विषयमा सामाजिक सञ्जालमा मात्रै सुनेको छु । बरु मुन्दुम अध्ययन केन्द्रको तर्फबाट जितेन राईको अगुवाइमा किरात विश्वविद्यालय अथवा मुन्दुम विश्वविद्यालय हुनुपर्छ भनेर शिक्षामन्त्रीलाई अवधारणापत्र बुझाएका छौं । शिक्षा मन्त्री अशोककुमार राईज्यूले विश्वविद्यालयको विधेयकमा सहयोग गर्न सक्छु । त्यसको पृष्ठभूमि तयार गर्नु भन्नुभएको छ । किरात विश्वविद्यालय भयो भने हामी किराती जातिको मुन्दुमबारे धेरै धेरै काम हुन सक्छ ।

मुन्दुम शिक्षाले सिस्टम सिकाउँछ । त्यो सिस्टमलाई हामीले कति प्रयोग गर्ने, कति नगर्ने, समयअनुसारको मुन्दुम छन् । कहिले खेती गर्ने, कसरी खाद्य सुरक्षा गर्ने, जीवन कसरी सञ्चालन गर्नेबारे हाम्रो आफ्नै दर्शन छ । आफ्नै शिक्षा प्रणाली छ । त्यसलाई शिक्षा पद्धतिमा नजोडिएको मात्र हो । यो रैथाने, आदिवासी परम्परामात्र भनिएकोले पछि परेको हो जस्तो लाग्छ । त्यसैले यसलाई अगाडि ल्याउनु पर्छ । अहिलेको पुस्ताले तथ्य खोज्छन् । प्रमाणको आधार खोज्छन् । त्यो कथैकथामा भनिएका कुरालाई अलिकति नपत्याउने अवस्था पनि रहेको हुनाले यसलाई पाठ्यक्रम बनाएर अगाडि बढाउन जरुरी छ ।

(यो अन्तरवार्ता इक लिब्जु–भुम्जु त्रैमासिकवर्ष १० अंक २, पूर्णाङ्क २१, (लिब्जुभुम्जुको ९४औं शृंखला), २०८० साउन–असोज (किरात येले संवत् ३८०२÷सन् २०२३)मा प्रकाशित छ । सम्पादक)