विषय उठान
किरात वंशका राजा शस्कुहाङ वा शङ्खाहाङ भनी इतिहासकारहरूले उल्लेख गरेका शेसिकुहाङ किरात राजाले पाटनको तिखे गाउँमा उमा महेशको देवल मन्दिर बनाई त्यस देवल मन्दिरमा देवशीला राखेका थिए । त्यो देवल मन्दिर लिच्छिवि काल हुँदै मल्ल कालसम्म आइपुग्दा जीर्ण भएर रहेको अवस्थामा मल्ल वंशका राजा शक्ति सिंहले त्यसको जीर्णोद्धार गरे ।
किरात राजा शेसिकुहाङले बनाएको र मल्ल राजा शक्ति सिंहले जीर्णोद्धार गरेको उमा महेशको उक्त देवल मन्दिर मल्लकाल, राणाकाल हुँदै वि.सं. २०११/१२ सालसम्म आइपुग्दा देवल मन्दिर भत्की पाताल भई देवमूर्तिमात्र बाँकी रहेको थियो । सोही पुरानो भग्नावशेष रहेको ठाउँमा सुब्बा पे्रमबहादुर माबोहाङले विक्रम संवत् २०१३ साल जेठ १७ गते पुनः पक्की मन्दिर र मन्दिरको बायाँतर्फ पक्की सत्तल बनाए । यसका साथै मन्दिर र सत्तल मर्मतसम्भार र नियमित पूजापाठका लागि मोरङ तिली जाँतेमा रहेको बारकोठे नामको ३ विगाहा खेत गुठी राखी यी सबै विवरणहरू उल्लेख भएको खस नेपाली र याक्थुङ लिम्बु भाषामा शिलालेख पनि राखेका थिए ।
ती शिलालेखहरू मार्बलमा साना अक्षरमा लेखिएकाले अहिले आएर पढ्न निकै कठिन हुने अवस्थमा पुगेका छन् । त्यहाँ राखिएको सबैभन्दा पुरानो शिलालेखमा भएका अधिकांश अक्षरहरू मेटिएर पूर्ण रूपमा पढ्न नसकिने भएको छ । यसरी नै लिम्बु भाषामा लेखिएको शिलालेख पनि पढ्न नसकिने अवस्थामा रहेको छ । खस नेपालीमा लेखिएको शिलालेख भने तुलनात्मक रूपमा अलि बढी पढ्न सकिने अवस्थामा रहेको छ । यी शिलालेखहरूको यो अवस्थालाई ध्यानमा राखी किरात याक्थुङ चुम्लुङ ललितपुर जिल्ला कार्य समितिले ग्रेनाइटमा प्रतिलिपि लेखन गर्ने गराउने कार्य गरेको छ ।
सिरिजङ्गा लिपि र याक्थुङ लिम्बु भाषामा लेखिएको शिलालेखको पठन र प्रतिलिपि लेखन
सिरिजङ्गा लिपि र याक्थुङ लिम्बु भाषामा लेखिएको शिलालेख यस प्रकार रहेको छ :
सिरिजङ्गा लिपि र याक्थुङ लिम्बु भाषामा लेखिएको यस शिलालेखको मूल पठन प्राज्ञ वैरागी काइँलाले गरेका हुन् । पछि वैरागी काइँला र अमर तुम्याहाङले संयुक्त रूपमा त्यसलाई थप निखार्ने काम गरेका थिए । यो शिलालेख १८ लाइनमा लेखिएको छ । यस शिलालेखमा पढ्न सकिएका विवरणहरू निम्न अनुसार उतार गरिएको छ :
यस विवरणमा राखिएका थोप्ला थोप्ला ( … ) ले पढ्न नसकिएको अक्षर वा शब्द विवरणहरू जनाउँदछ । यस विवरणमा सानो कोष्टकभित्र राखिएका अक्षर वा शब्दहरू वर्तमान उच्चारणसँग मेल गराउन प्रयोग गरिएका अक्षर वा शब्दहरू हुन् । माथि विवरणमा आएका शब्द वा वाक्यांशहरू पूर्ण लिम्बु उच्चारण अनुसार लेखिएका छैनन् । ती शब्दहरूलाई अर्थ लगाउन पनि निकै कठिन छ । तर यस विवरणमा उल्लेख भएका केही बुझ्न सकिने शब्द वा प्रसङ्गहरूलाई आधार मान्दा नागरी लिपिमा खस नेपाली भाषामा लेखिएका विवरणको निकट रहेको छ । यसर्थ सिरिजङ्गा लिपि र याक्थुङ लिम्बु भाषामा लेखिएको शिलालेख प्रतिलिपिको रूपमा नभई देवनारी लिपि र खस नेपाली भाषामा लेखिएको प्रेमबहादुर माबोहाङले स्थापना गरेको शिलालेखको आधारमा रहेको मानेर तयार गरिएको छ । यस अनुसार तयार गरिएको सिरिजङ्गा लिपि र याक्थुङ लिम्बु भाषामा लेखी पुरानो शिलालेखसँगै राखेको नयाँ शिलालेखको विवरण यस प्रकार रहेको छ :
माथि प्रस्तुत शिलालेखका शब्दावलीहरू पूर्ण रूपमा लिम्बु भाषा विज्ञान वा उच्चारण अनुसार लेखिएका छैनन् । कतिपय खस नेपाली पदावलीहरूलाई उही उच्चारणमा राखिएका छन् जस्तै ‘माबाङगी’, ‘जया’, ‘बारकोठे’ आदि ।
नागरी लिपि र खस नेपाली भाषामा लेखिएको शिलालेखको पठन र प्रतिलिपि लेखन
नागरी लिपि र खस नेपाली भाषामा लेखिएको शिलालेख यस प्रकार रहेको छ :
यो शिलालेख करिब करिब सतप्रतिशत पढ्न सकिने अवस्थामा रहेको छ । यसको प्रथम पठन प्राज्ञ तथा प्राध्यापक दिनेशराज पन्तले गरेका हुन् । प्राध्यापक दिनेशराज पन्तले पठन गर्न नसकेका अक्षर र शब्दहरू किरात इतिहासकार मञ्जुल याक्थुम्बा र अमर तुम्याहाङले संयुक्त रूपमा पठन गरी पूर्णता दिएका हुन् । यो शिलापत्र २३ लाइनमा लेखिएको छ । यसको पूर्ण विवरण यस प्रकार रहेको छ :
नागरी लिपि र खस नेपाली भाषामा रहेको शिलापत्रलाई माथि जस्ताको तस्तै उतारिएको छ । यस शिलापत्रका कतिपय शब्दहरू नबुझिने भएकाले वा नामसँग जोडिएका कपिय प्रसङ्गलाई प्रष्ट्याउन सानो कोष्टकमा शब्दहरू राखिएका छन् । त्यसरी राखिएका शब्दहरूले शिलापत्र लेख्दा त्यस समयमा हुन गएका फरकपनालाई स्पष्ट पार्ने र वर्तमान अवस्थामा त्यसलाई बुझ्न सजिलो बनाउने छ । यी बाहेक शिलापत्रको प्रतिलिपि जस्ताका तस्तै उतारिएको छ । यसको विवरण यस प्रकार रहेको छ :
प्रतिलिपि लेखन मिति : वि.सं. २०७५/१०/०१, कक्फेÞक्वा तङ्नाम ।
किरात याक्थुङ चुम्लुङ, जिल्ला कार्य समिति, ललितपुर ।
…………………………………………………………………………….
यस शिलापत्रको अन्त्यमा प्रतिलिपि लेखन मिति र प्रतिलिपि लेखन गर्ने संस्थाको नाम भने पहिलाको शिलापत्रमा उल्लेख भएका विवरणमा थपिएका छन् ।
नागरी लिपि र खस नेपाली भाषामा लेखिएको सबैभन्दा पुरानो शिलालेखको पठन र प्रतिलिपि लेखन
तिखेदेवल मन्दिर परिसरमा रहेको सबैभन्दा पुरानो शिलापत्र यस प्रकार रहेको छ :
यो शिलालेख वा शिलापत्रको दायाँ र बायाँ छेउका केही भागमा थोरै अक्षरहरू देखिन्छन् । शिलापत्रको बिच भाग पुरै मेटिएको छ । यस शिलापत्रको तलतिरको भाग वल्लो छेउदेखि पल्लो छेउ वारपार नै अक्षरहरूको कुनै निसाना समेत नरहने गरी मेटिएको छ । यस शिलापत्रमा लेखिएको रूप हेर्दा मल्लकालीन शिलापत्र भएको सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । सुब्बा प्रेमबहादुर माबोहाङले यही शिलापत्र वा शिलालेख पढेर नै २०१३ सालमा उनले नयाँ शिलालेख राखेको विश्वास गरिएको छ । जे होस्, यो अत्यन्तै जीर्ण भएकाले यस शिलापत्रको पठन गर्न सकिएन ।
टुङ्ग्याउनी
पाटन तिखे गाउँमा किरात कालमा बनेको, मल्लकालमा जीर्णोद्धार भएको र २०१३ सालमा सुब्बा प्रेमबहादुर माबोहाङले पुनः निर्माण गरेको उमा महेशको देवल मन्दिरका साथमा नयाँ निर्माण गरिएको सत्तल अहिले यथा अवस्थामा रहे पनि त्यहाँ राखिएका शिलापत्रहरू पढ्न सकिने अवस्थामा रहेका छैनन् । यसो हुनुमा शिलालेख लेखिएको ढुङ्गो कमसल मार्बल हुनु, शिलालेख लेखिएको शिला राज्य र समुदायबाट संररिक्षत नहुनु जस्ता कारणहरू रहेका छन् । यस प्रकारका ऐतिहासिक शिलापत्र जसले हाम्रो प्रामाणिक इतिहास उजागर गर्दछन् त्यस्ता ठोस प्रमाणहरू संरक्षण गर्ने कार्यप्रति राज्य उदासिन हुनु दुःखद छ ।
आशा लाग्दो कुरा भने किरात याक्थुङ चुम्लुङ जिल्ला कार्य समितिले चासो देखाएर पढ्न सम्भव भएका शिलालेखहरू लामो समय टिक्न सक्ने ग्रेनाइटमा प्रतिलिपि लेखन गरी पुरानो शिलापत्रसँगै राख्ने काम गरेको छ । सबैभन्दा पुरानो शिलापत्र लिपि विशेषज्ञहरू लगाएर पठन गर्न लगाउनुपर्छ र यस शिलापत्रमा अभिलेखित इतिहास उजागर गर्नुपर्छ । यो अभिभारा राष्ट्रिय अभिलेखालय लिनु वाञ्छनीय हुन्छ ।
सानोठिमी भक्तपुर
२०७५ पुस १८ गते बुधबार
स्रोत : वलिहाङ मुइङसक, वर्ष ६, अङ्क ६, पेज ३९-४७ ।
