वंंशखोजीः
सुदूर अतित, प्रातःस्मरणीय पुर्खाहरू सम्झिदै जन्मथलो ओखलढुंगाको माधवपुरका वाम्बुले राई वंशहरूको लेखाजोखा
ओखलढुंगा जिल्ला मानेभन्ज्याङ गाउँपालिका वडा नं.९ माधपुर (तत्कालीन माधवपुर गाउँ पञ्चायत र त्यसपछि गाउँ विकास समिति)मा वाम्बुले राईहरूको बसोबास रहेको छ । वाम्बुले राईमध्ये पनि ब्राङख्याल्चो गौरठोके पाको वंशबारे केही लेखाजोखा गर्न लागिएको छ ।
१) माधवपुरे राईहरूमा भिन्नता
हाम्रो पुख्र्यौली वंशज भाइबन्धुहरू वामद्याल (उँबु), धिमिले, उदैपुर, हिलेपानी तथा विभिन्न स्थानमा रहनु भएका वाम्बुले भाषी राईहरूले हामीलाई शंकाको दृष्टिले हेरेको महसुस गरेका छौं । यसको मूल कारण भनेको हामीले बोल्ने गरेको भाषिका मिश्रण हो । हाम्रो ३-४ पुस्ता अघिदेखिका अग्रजहरूले जेरो राईहरूसँगको वैवाहिक सम्बन्धले गर्दा आमाको माध्यमबाट छोराछोरीहरूमा मातृभाषाको प्रयोग हुनगई वाम्बुले भाषा र जेरो भाषाको मिश्रित हुनपुग्यो ।
जसले गर्दा अनौठो भाषा सृजना हुनजाँदा माधवपुरे राईहरू सबै जेरो हुन् कि भन्ने भ्रम पर्नु स्वभाकिकै हो । तल्लो र माथिल्लो दुई माधवपुर छ । माथिल्लोमा उँबुले मूलका राई ब्राङख्याल्चो गौरठोके पाछाको बस्ती छ भने तल्लो माधवपुरमा सिस्नेरी, बिनासे, डाँडा जेरोङ, गैरी जेरोङ, साँदी, बलखु ,छापगाउँ, कुम्लिङमा जेरो राई बस्ती रहेको छ ।
जेरोहरूमा लाइम्चो, ठिट्लिच्वा, दङखम्चो, सेताल्चो जस्ता थर उपथर छन् । जेरोहरूको भाषिक समाज, समूहमा घुलमिल भई रहिआएकोले उनीहरूसँग हाम्रो निकटता, सम्बन्ध गाढा भएकैले यिनीहरू सबै जेरो हुन् भनेर हाम्रो पुख्र्यौली वाम्बुले वंशजहरू शंकालु हुनु जायज नै होला । तर यहाँ भिन्न छ । हामी उँबुले मुलका राईहरू कसरी भयौँ ? त्यसबारेमा सत्य, तथ्य इतिहास तल उल्लेख गर्दैछु ।
२) उँबुबाट माधवपुरमा बसाइ सरेको
मेरो हजुरबा कृष्णध्वज राई (१९४६–२०२९)
म १६ वर्षको हुँदा उहाँ बित्नु भयो । उहाँ गुडगुडे हुक्कामा तमाखु तानी रहने । म पातामा तमाखु भर्ने, आगो राख्ने अनि पुख्र्यौली कुरा सोध्ने । उहाँको भनाइअनुसार निम्न विवरण प्रस्तुत छ :—
विसं. १९१० तिर हाल मानेभन्ज्याङ गाउँपालिका वडा नं.३ उँबुको लिब्जु थुम्कामुनि किर्सेेपु गाउँबाट जिजुबाजेहरू दुई भाइ जेठा हंशराज र कान्छा वंशराज किर्सेपुमा बस्न असहज भएपछि माधापुर (हाल रूपान्तरित माधवपुर) बेलटारमा आएका रहेछन् । उनीहरूमध्ये जेठा हंशराजको छोरा भानु राई र भानुको छोरा कुइरिदल राईको वंशज निम्नानुसार छन् ।
कुइरिदलको २ बिवाहमध्ये जेठीपट्टिको १ छोरा जब्बरबहादुर र नाति कर्णबहादुरको १ छोरा भालु राई हुन् । भालु राईको २ छोरा हाल गाउँमा छन् । कान्छीपट्टि ५ छोराहरू थिए– सर्वजित, नरबहादुर, डबलसिंह, मक्करध्वज, काइँला ….. (नाम भुलेको) । माइला सर्वजितको छोरा भ्वाने राई २०२३ सालमा मुगलान पसेको । साइला नरबहादुरको ७ भाइ छोराहरूमा जेठा रामकुमार प्रहरी सेवाको स.ई. पदमा अवकास भई हाल मोरङको पथरीमा बस्छन् ।
माइला दिपबहादुर नेपाली सेनाबाट निवृत्त भई भक्तपुरमा छन् । साइला भारतीय सेनाबाट अवकास भई गाउँमा छन् । काइँला, ठाइँला, अन्तरे गृहस्थी जीवनमा रहेका र कान्छा मदन राई उच्च शिक्षाको लागि काठमाडौंमा छन् । काइँलाभाइको ४ छोराहरूमा जेठो रत्नबहादुर मुगलान गएका, माइला अजगुत राईको २ छोरा छन् ।
जसमा जेठो गृहस्थी जीवनमा छन् भने कान्छा राजकुमार नेपाली सेनाबाट निवृत्त भई मोरङको पथरीमा रहेका छन् । साइँला पृथसिंहको सन्तान नरहेको र कान्छा भीमबहादुर नेपाली सेनाको सुबेदार पदबाट अवकास भई उदयपुरको खोक्सामा बसोबास गर्छन् ।
ठाइँला डबलसिंह राईको ४ छोराहरूमा जेठा रामबहादुरको ५ भाइ छोराहरूमा जेठा प्रेमबहादुर भारतीय सेनाबाट निवृत्त भई मोरङको पथरीमा बसोबास गरेका छन् भने साथमा एक भाइ उच्च शिक्षा हासिल गरी पथरीमै शिक्षण पेशामा संलग्न छन् । अरू तीनभाइ गाउँमा रहेका छन् । माइला नरबहादुर र साइँला हर्कबहादुर नेपाली सेनाबाट निवृत्त भई पथरीमा बसोबास छ । साइँलाको १ छोरा हाल अमेरिकामा छन् । कान्छा छोरा सिंहबहादुर दुई छोरासहित माधवपुरमा छन् ।
कुइरिदलको कान्छा छोरा मक्करध्वजको २ छोरामध्ये जेठो गणेश राईको १ छोरा महेन्द्र राई कटारीमा छन् । माइला तमबहादुरको पनि २ छोराहरूमा जेठा भारतीय सेना र कान्छा नेपाल प्रहरीमा सेवारत छन् । उँबुबाट आएका जेठा हंशराजको वंशज यत्ति हुन् । खासगरी नेपाली सेना र भारतीय सेनामा, नेपाल प्रहरीमा सम्वद्ध कुइरिदलको वंशज सन्तानहरू माधवपुर, उदयपुरको कटारी र खोक्सा तथा मोरङको पथरीमा रहेका छन् । आर्थिक तथा शैक्षिक क्षेत्रमा पनि राम्रो स्थिति रहेको छ ।
कुइरिदलको ठाइँला छोरा डबलसिंह राई (१९६९–२०४०) पनि यस पुख्र्यौली इतिहासको ज्ञाता हुनुहुन्थ्यो । उहाँको अनुसार किर्सेपुमा रहँदा हंशराज र वंशराजको पिताको नाम अज राई थियो ।
३) भाइ वंशराज राईको सन्तानहरू
वंशराजको छोराहरू
१) आसदल राई
२) नखवीर राई
३) नैनसिंह राई
१) आसदलको ३ छोराहरूमा जेठा र माइला माधवपुर छोडेर मानेभन्ज्याङ गैरीगाउँ र उदैपुर सिरानटोल गएर बसेका र कान्छा चिसापानी मैदान डाँडा गइबसेको छोरा २००० सालतिर मुगलान गएको ।
२) नखबीर राई– विसं.१९६० तिर ज्यान मुद्दाको कलंक लागी ओखलढुंगा जेलबाट फरार भएर सिरहाको उत्तरी भेग चुरिया पहाडमुनि मुक्सार टोड्केमा बसाइ गएकोमा निज परलोक भई उनका छोरा नातिहरू २०१०-१२ सालसम्म माधवपुर आउँने–जाने गरेका जानकारहरू बताउँछन् । त्यहाँका वंशजहरू राईको मुन्धुमअनुसार पित्रिकार्य (खाउमो) गर्दा दाजुभाइ लिन माधवपुर आउँने र पित्रिकार्य (खाउमो)मा सुँगुर र राँगो काटेर कुलपूजा गर्दथे । त्यसरी कुलपूजा गरेको छिमेकी मधेसी समुदायमा घृणा हुने भएकाले कुलपूजा गर्न छाडेकाले त्यसैबेलादेखि आवतजावत ठप्प रहेको अग्रजहरू बताउँछन् ।
नखबीरको ३ भाइ छोराहरू
१) कमलमान राई
२) धिर्जमान राई
३) कीर्तिमान राई
१) जेठो कमलमानको ४ भाइ छोराहरूमा माइला अमिनलाल र कान्छा तुङ्जा राईको सन्तानहरूको प्रस्ट विवरण थाहा हुन सकेन । २०४२÷४३ साल ताकाको सिरहा जिल्ला पञ्चायत उपसभापति शुभलाल राई यिनै दुइभाइमध्येको सन्तान रहेको ठम्याइ छ । साइँलो अपमलालको पनि ४ छोराहरूमा ललितपुरको धोबिघाट र महोत्तरीको बर्दिबास हातिलेँठमा बसोबास रहेको बुझिएको छ । उनीहरूको उन्नति, अवनतिबारे केही जानकारी छैन । गौशालामा छन् भन्ने अपुष्ट खबर पाएर २०७८ सालमा मेरो छोरा रेशम राईलाई लिएर सोधखोज गर्न गएको त्यहाँ नरहेको पाइयो । कमलमानको जेठो छोरा अगमलालको एउटै छोरा मधुलालको २ छोराहरूमध्ये प्रदीप टोड्केमै रहेको र उनको ५ भाइ छोराहरू रहेको बुझिएको छ ।
कान्छो डा. पृथ्वीविक्रम राई त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट प्रोफेसर पदबाट सेवा निवृत्त भई हाल झापाको भद्रपुरमा बसोबास रहेको बुझिएको छ । तथापि हाम्रो भेटघाट चिनाजानी छैन । समय निकालेर पुख्र्यौली घरगाउँ आई दाजुभाइमा परिचय गर्ने गराउने उहाँहरूमा सोच नभएको बुझिन्छ ।
४) वंंशराजको कान्छा छोरा नैनसिंह राई
३) नैनसिंह राईको छोराहरू
१) जेठा रङ्गध्वज राई
२) माइला भक्तमान राई
३)) साइँला जङ्गवीर राई
४) कान्छा कृष्णध्वज राई
१) जेठा रङ्गध्वजको १ छोरा माइतीराज र माइतीराजको एउटै छोरा पूर्णमान राई २००५ सालदेखि मुगलान भासिएर बेपत्ता ।
२) माइला छोरा भक्तमानको ३ छोराहरूमा जेठा कृतिमान, माइला फौदसिंह, कान्छा जीतबहादुर थिए । तीमध्ये कृतिमानको जेठो छोरा लालबहादुरको १ नाति छन् । साइँला छोराको २ छोरा रहेकोमा बेपत्ता छन् । फौदसिंहको एउटै छोरा रहेको काले राई बेपत्ता छन् । कान्छा जीतबहादुरको ३ छोराहरूमा जेठा दुर्गबहादुर बेपत्ता छन् । माइला खड्गबहादुरको एउटै छोरा माधवपुरमा छन् । कान्छा मानबहादुरको २ भाइ छोरा रहेका छन् ।
३) साइँला जङ्गवीरको छोरा, नाति, पनाति, खनाति रहेकोमा खनाति पदमबहादुर भारतीय सेनाको सुबेदार पदमा सेवा निवृत्त भई सुनसरीको तरहरामा बसोबास छ ।
४) कान्छा छोरा कृष्णध्वजको ४ छोराहरूमा जेठा चन्द्रबहादुर, माइला नरबहादुर, साइँला गमबहादर, कान्छा लालबहादुर हुन् । जेठा चन्द्रबहादुरको ३ छोराहरूमा कान्छो रामबहादुर १ छोराको साथमा माधवपुरमा रहेका छन् । कृष्णध्वजको माइला छोरा नरबहादुरको ३ छोराहरू छन् । जसमा जेठा बिक्रम राई नेपाली सेनाको सुबेदार पदबाट सेवा निवृत्त भई माधवपुरमा बसोबास गर्छन् । उनको २ छोरामध्ये जेठो काठमाडौं र कान्छा भारतीय सेनामा छन् ।
नरबहादुरको माइला छोरा सुनिल राई ब्रिटिश सेनाबाट अवकास भई परिवारका साथ हाल बेलायतमा रहेका छन् । कान्छा नवीन भन्ने सइन्द्र राई भारतीय सेनाको सुबेदार पदबाट निवृत्त भई भारतको सिलिगुडीमा स्थायी बसोबास गर्छन् ।
कृष्णध्वजको साइँला छोरा गमबहादुरको ३ छोराहरू जेठा रणबहादुर, माइला भैरबबहादुर, कान्छा पन्चबहादुर राई हुन् । जेठा रणबहादुरको २ छोराहरू अजय र बिजय सानातिना व्यापार व्यावसायमा संलग्न छन् । माइला भैरबबहादुरको ५ छोराहरूमा जेठो कृष्ण राई व्यापार व्यावसाय र अन्य चार जना हिराजित, पदमजित, टंकजित र भलाजित अध्ययन लगायत शिक्षण पेसामा आवद्ध छन् ।
गमबहादुरको कान्छा छोरा पन्चबहादुर राई (पंक्तिकार)को उदयपुरको कटारी गबुवामा बसोबास छ । जसका ३ छोराहरूमा माइला रेशम राई परिवारसहित संयुक्त राज्य अमेरिकामा छन् । साइँला बिभूषण शिक्षण पेशामा आवद्ध छन् र कान्छा बृन्जकेशर राई घरव्यवहारमा रहेका छन् ।
कृष्णध्वजको कान्छा छोरा लालबहादुर राईको ३ छोरा छन् । जसमा जेठा हर्कबहादुर राई २०४४ सालदेखि मुगलानमा रहेका, माइला बंकबहादुर राई स्थानीय नोकरी एवं घरव्यवहारमा संलग्न छन् । कान्छा देबेन्द्र राई प्रहरी सेवामा प्र.ना.नि.पदमा धरानमा कार्यरत छन् ।
यहाँ वाम्बुले राईहरू कहाँ–कहाँ छन् ? के–के गर्दैछन् भन्ने विषयमा खोज अनुसन्धान गर्न लागिएको हो । उँबुबाट माधवपुर आएर बसेका वाम्बुले राईहरू माधवपुरबाट केही पुस्ता मानेभन्ज्याङको गैरीगाउँ, उदैपुर सिरानटोल, उदयपुरको कटारी, गबुवा, खोक्सा चुरियामुनि टोड्के, मुक्सार, मोरङको पथरी, महोत्तरीको बर्दिबास, हातिलेँठ र ललितपुरको धोबिघाट समेतमा छरिएर रहेका छन् । जनसंख्याको हकमा यकिन गरिएको छैन ।
झण्डै पौने २०० वर्ष भयो, उँबु छाडेको । माधवपुरका अत्यन्तै सहृदयी मिलनसार अन्य पाछाका छिमेकी इष्टमित्र नरनाता आफन्तजनहरू, उखानझैँ कागको गुँडमा फुलअण्डा खाई दिएर कोइलीको अण्डाबाट निस्केको बचेरा कागलाई छाडेर फेरि कोइलीकै समूहमा मिल्न पुग्छ । त्यसरी नै हामी गौरठोके ब्राङख्याल्चोहरू तपाईहरूलाई छोडेर वामद्यालतिर गयौँ है सबैलाई बाई बाई ।
२०८० भदौ ४
कटारी नपा वडा नं.४ गबुवा, उदयपुर ।
(प्रस्तुत लेख इक लिब्जु–भुम्जु त्रैमासिक वर्ष १० अंक २, पूर्णाङ्क २१, (लिब्जुभुम्जुको ९४औं शृंखला), २०८० साउन–असोज (किरात येले संवत् ३८०२÷सन् २०२३मा प्रकाशित छ । सम्पादक)
